Nodiadau o'r Cofnodion

Ionawr 2025
Cynhaliwyd ein cyfarfod cyntaf y flwyddyn ar Ionawr 13. Yn Yr Hen ysgol. Croesawodd ein Hysgrifennydd newydd a’n Cadeirydd newydd Mike Lewis ein siaradwr am y noson. Cafwyd hanes Will James o Dinas. Yr unig Gymro ym mrwydr Little Bighorn. Roedd ei gyflwyniad yn seiliedig ar ei lyfr “If God Will Spare My Life”. Mae’r nofel yn sôn am ymdrechion cyfreithiwr ifanc, Arthur Nicholas a gafodd y dasg o ddod o hyd i William Batine James a safodd i etifeddu eiddo ei frawd John a gynhwysai fferm sylweddol ger Strumble Head, ac yn ei dro clywn feddyliau a phrofiadau Will, o oedran cynnar yng ngogledd Sir Benfro, y boen o golli ei dad a rhan fwyaf o’i frodyr a’i chwiorydd, o gariad a gollodd a’i fywyd yn ystod ac ar ôl ei ymfudo i America.
Stori Will James.
Roedd yn ddyn sengl yn byw ym Mhencnwc, ger Dinas Cross yn y 1800au, bu farw ei dad o TB, yn fuan wedyn, bu marwolaeth rhai o'i frodyr a’i chwiorydd. Penderfynodd adael Cymru a mynd i Ganada, mae'n debyg iddo weithio ar fwrdd llong i dalu amy daith a hwyliodd o Lerpwl. Mewn amser llwyddodd cael gwaith mewn siop yn Chicago. Yn hwyrach ddaeth eto yn ddi-waith oherwydd tân mawr Chicago. Mewn anobaith, a gan fod ganddo gariad a phrofiad o drafod ceffylau, ymunodd â’r 7fed Marchoglu (7th Cavalry) ac yn fuan fe’i gwnaed yn Gorporal ac yn ddiweddarach yn Sarjant. Dan arweiniad y Cadfridog Custer collodd ei fywyd ym Mrwydr Little Bighorn gyda'i holl gyd-filwyr.
Cafwyd cyfarfod difyr iawn a orffennodd gyda the, bisgedi a chlonc.

Chwefror.
Cawsom gyfarfod busnes yn Yr Hen Ysgol nos Lun, Chwefror 10fed am 7.30yh, a ddechreuodd gyda ddangos ffilm fer ‘Pembrokeshire My County’. Yna, cynhaliodd Diana V Thomas, Cadeirydd ac Ysgrifennydd, Mark Cole, gyfarfod busnes. Amlinellwyd ein prosiectau a digwyddiadau am y flwyddyn. Trafodwyd yr Eisteddfod Genedlaethol a gynhelir ger Llantwd yn 2026, trafodwyd ein taith haf flynyddol hefyd, cytunodd yr aelodau i ymweld ag Amgueddfa Cyflymder Pentywyn a chartref Dylan Thomas yn Nhalacharn. Crybwyllwyd y syniad o ddiwrnod agored yr Hen Ysgol, caeodd yr hen ysgol gydag agoriad ysgol newydd yn 1972. Gobeithir trefnu Diwrnod Agored ar gyfer disgyblion a bu yn yr ysgol (cyn 1972). Cytunwyd y byddai Mandy, Wendy, Glynwen ac Eileen yn eistedd ar is-grwp i drafod hyn ymhellach.
Dathlu 80 mlynedd ers Diwrnod V.E. dydd Iau 8fed o Fai, cytunwyd y byddai’n addas i gael gwasanaeth goffa yn yr Eglwys os yn bosibl. Bydd Brenda'n cysylltu â'r Parch Wyn Maskell i ofyn iddo gynnal gwasanaeth yn Eglwys Sant Cristiolus gyda'r nos ar y dyddiad hwnnw os yn bosibl. Penderfynwyd gofyn i’r cyngor cymuned am gymorth gyda’r gost o redeg y rhaglen eleni.
Gwnaethpwyd apêl am hen luniau. Byddwn yn sganio'r rhain ac yn dychwelyd y gwreiddiol. Rydym wedi postio llun ar Facebook bob diwrnod o'r wythnos ers mis Chwefror 2022.
Daeth y cyfarfod i ben gyda’r te a’r bisgedi arferol ac amser i gymdeithasu.

Mawrth.
Cyfarfod mis Mawrth a gynhaliwyd yn Yr Hen Ysgol ar y 10fed. Ein siaradwr gwadd oedd Helen Palmer Archifydd Sir Ceredigion a soniodd am “Llythyrau Llantwd” a ysgrifennwyd ar ddechrau’r 1800au gan deulu Williams o Benrallt Ddu, Llantwd.

“Mae Archifdy Ceredigion yn cadw dau lyfr o lythyrau oddi wrth y brodyr Morris a Daniel Williams, eu tad John, a’u hewythr Owen. Mae’r pedwar gohebydd yn gwau naratif o fywyd adeg rhyfeloedd Napoleon. Mae’r iaith yn hynod ond mae’r ystyr yn berffaith glir. Daniel sydd a mwyaf i ddweud, mwy ymwybodol o ddigwyddiadau cyfoes a’u harwyddocâd, arwyddocâd cenedlaethol yn eu darpariaeth o naratif cyfoes, goddrychol a hynod ddifyr o bedwar safbwynt gwahanol ond ategol".

Ar ôl paned a’r cymdeithasu arferol cynhaliwyd cyfarfod busnes byr.
Siaradodd Mark am Amgueddfa Pentywyn a gofynnodd a ddylai barhau a gwneud trefniadau pellach ar gyfer ein Diwrnod Allan (Trip) ym mis Mai. Mwy na thebyg Mai 17eg, pawb yn gytun.
Enwodd llefydd ar gyfer ein pryd ar ddiwedd y dydd yn Sanclêr neu Hendy-gwyn.
Roedd Brenda wedi trefnu i’r Parch Wyn Maskell gymryd y gwasanaeth yn Eglwys Sant Cristiolus, Eglwyswrw i nodi Diwrnod VE - Mai 8fed, Oedfa am 7yh.
Cyn i’r cyfarfod ddod i ben, ar ran y Gymdeithas, cyflwynodd Diana a Mark rhosyn diemwnt i Ken a Roseleen Rees a oedd yn dathlu eu Priodas Ddiemwnt ar Fawrth 13eg.

Ebrill
Cynhaliwyd cyfarfod yn Yr Hen Ysgol nos Lun Ebrill 14 am 7.30yh.
Fel ym mhob cyfarfod busnes, fe wnaethom redeg ffilm fer cyn dechrau trafod busnes. Roedd y ffilm yn sioe sleidiau o luniau Dydd Sadwrn Barlys a dynnwyd gan Betty Wilson yn 2016.
Ond yn gyntaf, gofynnodd ein Cadeirydd Diana V Thomas i’r aelodau sefyll am gyfnod mewn distawrwydd fel arwydd o barch ac er cof am Leisa John, aelod ffyddlon o’r Gymdeithas, a fu farw’n sydyn ar Fawrth 24ain.
Ar ôl y ffilm bu cyfarfod busnes.
Darllenwyd yr ohebiaeth a'r cyhoeddiadau arferol. Cafwyd un e-bost gan or-wyr y Parchedig Thomas Morgan Jones a Henrietta Niagara Jones. Bu'r Parchedig Jones yn ficer plwyf Eglwyswrw o 1876 hyd 1900. Rhoddodd yr e-bost hanes rhai o'u ddisgynyddion.
Mae Brenda wedi trefnu i’r Parch Wyn Maskell gymryd y gwasanaeth yn Eglwys Sant Cristiolus, Eglwyswrw i nodi Diwrnod VE - Mai 8fed, bydd Gwasanaeth am 7yh.
Byddwn yn ymweld â'r Amgueddfa Cyflymder, Pentywyn ar Fai 24ain gan ddechrau o Eglwyswrw am 9.30yb, gan rannu ceir fel yn y blynyddoedd blaenorol. Bydd Mark yn trefnu taith dywys o amgylch yr amgueddfa. O Bentywyn byddwn yn mynd i Dalacharn ac yn ymweld â chartref Dylan Thomas ‘Boathouse’ ac yna aros am bryd gyda'n gilydd ar y ffordd adref.
Buom yn trafod materion yn ymwneud a’r Eisteddfod Genedlaethol 2026 (Eisteddfod y Garreg Las) a gynhelir ger Llantwd y flwyddyn nesaf. Cafwyd trafodaeth faith i wneud a chael presenoldeb ar y ‘Maes’ ar y cyd â chymdeithasau neu grwpiau hanes lleol eraill, nid oes yr un grwp arall wedi cysylltu a ni hyd yn hyn. Gall y gost o gael pabell ar faes yr Eisteddfod drwy gydol y digwyddiad fod yn anfforddiadwy.
Daeth y cyfarfod i ben gyda’r paned o de arferol a chlonc.

Mai.
Dathliad ‘Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop’ yn Eglwyswrw. Roedd yn bleser gweld pobl o bell ac agos yn yr Eglwys i gymryd rhan mewn gwasanaeth pwrpasol gan y Parchedig Wyn Maskell. Yn cofio “milwyr, morwyr ac awyrenwyr a roddodd eu bywydau yn atal drwg ac i wrthwynebu gormes” a “Diolchgarwch i’r rhai sy’n parhau i ymdrechu dros heddwch ar y cyfandir hwn”.
Roedd didwylledd y gynulleidfa yn amlwg yn y casgliad hael ar gyfer y ‘Royal British Legion’. Rydym yn gwerthfawrogi yn fawr gwaith y rhai a drefnodd y digwyddiad a’r rhai a weinodd y te yn Yr Hen Ysgol ar ôl y gwasanaeth. Da iawn bawb.

Mai.
Cynhaliodd Cymdeithas Treftadaeth Eglwyswrw eu cyfarfod misol ar nos Lun 12fed o Fai yn Yr Hen Ysgol.
Cyflwynwyd y siaradwr gan Mark Cole a'i disgrifiodd fel 'gwas cyhoeddus gwych i bobl Sir Benfro'. Dr Simon Hancock MBE, curadur Amgueddfa Tref Hwlffordd, Cynghorydd Sir, ac yn ymwneud â llawer o weithgareddau elusennol eraill.
Mae Simon wedi bod yn Faer Neyland un ar ddeg o weithiau, tref ei enedigaeth.
Teitl ei gyflwyniad oedd 'Llongddrylliadau Hanesyddol Sir Benfro'.
Gan ddefnyddio delweddau a ddangoswyd ar y sgrin fawr, disgrifiodd longddrylliadau o’r cyfnod Rhufeinig a'r Llychlynwyr (Vikings) a ymwelodd â Sir Benfro o'u canolfannau yn Iwerddon hyd golled y Sea Empress ym 1996.
Gofynnodd i'r gynulleidfa geisio dychmygu arswyd bod ar long oedd yn suddo. Dywedodd fod arfordir Sir Benfro yn enwog am longddrylliadau oherwydd ei lleoliad yn ymestyn allan i'r môr ac yn agos at lonydd longau, prysur.
Disgrifiodd longddrylliadau drwy'r oesoedd, gan sôn am sawl storm arwyddocaol a'u canlyniadau.
Storm y Royal Charter ym mis Hydref 1859, a alwyd felly oherwydd bod y llong o'r enw wedi suddo oddi ar arfordir Ynys Môn ar ei ffordd o Melbourne, Awstralia i Lerpwl, gan golli tua 450 o fywydau a llawer o aur a gludwyd gan chwilwyr aur llwyddiannus.
Yr un storm golchodd i ffwrdd y rhan fwyaf o Eglwys Sant Brynach a’r fynwent yn Cwm yr Eglwys ger Dinas, ac yn gyfrifol am lawer mwy o farwolaethau ar y môr.
Disgrifiodd storm fawr 1703, a achosodd miloedd o farwolaethau, mae'n debyg mai dyma'r storm waethaf a gofnodwyd erioed ym Mhrydain. Gan ymddiheuro am gymryd cymaint o amser gyda'i gyflwyniad, nid bod neb yn poeni, daeth i ddiwedd ei sgwrs gyda digwyddiad trychinebus y Sea Empress a gollodd tua 70,000 tunnell o olew crai i'r môr, trychineb amgylcheddol enfawr. Ond roedd Simon wedi'i synnu gan bwer natur i ymadfer. Gan orffen y noson gyda phaned o de a'r cymdeithasu arferol, cawsom ein cyflwyno i'r llyfr a gynhyrchwyd gan Simon, 'Hanes Ffotograffig Hwlffordd Fictoraidd ac Edwardaidd'. 1860 – 1914’, prynwyd copi gan y Gymdeithas er budd ei haelodau. Cynhaliodd Diana a Mark gyfarfod busnes byr i esbonio’r rhaglen ar gyfer ein diwrnod allan dydd Sadwrn y 24ain, byddwn yn ymweld ag Amgueddfa Cyflymder Pendine a chartref Dylan Thomas yn Nhalacharn. Gyda phryd o fwyd yn hwyr prynhawn yn y Savoy, San Clêr ar ein ffordd adref.

Y Trip
Ar ddydd Sadwrn y 24ain o Fai, fe wnaeth 14 o aelodau a ffrindiau ymweld ag Amgueddfa Cyflymder Pendine, gadael Eglwyswrw tua 9.30yb a chyrraedd yr amgueddfa yn brydlon. Roedd Mark wedi trefni taith dywys o’r amgueddfa ac wedyn bu amser rhydd i astudio'r arddangosfeydd, a chael paned yn y caffi cyn symud ymlaen i Talacharn. Yno cafwyd peth hanes Dylan Thomas gan Mark, a soniodd am ei gysylltiadau a Llandudoch pan oedd Dylan yn ei arddegau, cyn mynd i ymweld a’i gartref y ‘Boathouse’. Bu peth amser rhydd wedyn cyn mynd am bryd o fwyd i’r Savoy, San Clêr ar ein ffordd adref. Diolch i’n ysgrifennydd Mark Cole am y trefniadau.

Mehefin
Ar Fehefin 9fed cynhaliwyd cyfarfod busnes yn Yr Hen Ysgol. Cyn mynd ynghyd a trafod busnes, dangoswyd ffilm, rhan un o bump o ffilm o waith y diweddar Lance Cole, Hanes ‘Y Ffarm’ drwy gydol y flwyddyn, bydd y rhannau eraill yn cael ei dangos mewn cyfarfodydd yn y dyfodol. Wedyn ymlaen i drafod yr agenda.
Byddwn yn ymweld â chastell Aberteifi ar Orffennaf 14eg, mae Mark wedi trefnu taith dywys gan Glen Johnson am 2.00pm, pawb i gyfarfod yn y castell, mae tocyn dydd yn £8 i oedolion, plant £5.
Bydd y cyfarfod busnes nesaf yn Yr Hen Ysgol, Eglwyswrw am 7.30yh ar Fedi'r 8fed.
A bydd y cyfarfod hwnnw'n dechrau gyda dangos ail bennod 'The Farm', ffilm a grëwyd gan y diweddar Lance Cole.

Gorffennaf.
Ar brynhawn dydd Llun, 14 Gorffennaf, bu aelodau o’r Gymdeithas yn ymweld a Chastell Aberteifi a chafwyd taith dywys hynod o ddiddorol gyda Glen Johnson BEM. Hoffwn ddiolch i Glen am ei angerdd gydol oes dros y castell a ‘roedd hyn yn amlwg i bawb yn ystod yr ymweliad. Prynhawn hyfryd.
Bydd ein cyfarfod nesaf ar nos Lun 8fed o Fedi am 7.30yh yn Yr Hen Ysgol. I gychwyn, fe ddangosir yr ail o bump recordiad fideo a wnaeth Lance Cole yn 1995, yn dangos bywyd ar ffermydd yn Sir Benfro, gan gynnwys y Fferm Ceffylau Gwedd yn Eglwyswrw. Croeso cynnes i bawb, gan gynnwys aelodau newydd. Dilynir gan gyfarfod busnes i’r aelodau.
Cynrychiolwyd y Gymdeithas yn Sioe CADAMM gan Glynwen a Mike a chodwyd £40 drwy werthu llyfrau a jigsaws ail-law. Danfonwyd yr arian i Ambiwlans Awyr Cymru, un o’r elusennau hanfodol yn ein hardal.

Medi
Ar Fedi'r 9fed cynhaliwyd cyfarfod busnes yn Yr Hen Ysgol. Cyn trafod busnes, dangoswyd ffilm, pennod dau o bump o ffilm gan y diweddar Lance Cole, bywyd ar ‘Y Fferm’.
Yn dilyn y ffilm, cynhaliodd Diana a Mark gyfarfod busnes. Ymhlith y pynciau a drafodwyd oedd ein cinio Nadolig, awgrymwyd a chytunwyd ar Salutation Inn fel lleoliad, awgrymwyd hefyd, yn lle siaradwr, y dylid cael eitem gerddorol, canwr neu offerynnwr, bydd hyn yn cael ei drafod ymhellach mewn cyfarfodydd yn y dyfodol agos. Bydd Mark yn gofalu am fwrdd y Gymdeithas Treftadaeth yn ‘Ffair Hanes’ a gynhelir yng Nghastell Aberteifi ddydd Sadwrn y 13eg. Roedd Will wedi derbyn cais am wybodaeth am Fferm Panteg a theulu Daniel a danfonodd ‘memory stick’ gyda lluniau ac ati at i’r ymholwr. Ychydig ddyddiau'n ddiweddarach derbyniodd ‘memory stick’ newydd a thaleb am £30 wrth Amazon.
Rhoddwyd £30 i Brenda ein Trysorydd fel y bwriadwyd, rhoddir dau lyfr i'r rhoddwr mewn gwerthfawrogiad o'i haelioni. Ymhlith y gohebiaeth roedd gwahoddiad gan Barc Cenedlaethol Sir Benfro i ymweld â chloddiadau Archeolegol Crosswell yn ddiweddarach yn y mis. Wrth i'r cyfarfod ddod i ben, cyflwynwyd llwyn rhosyn mewn pot i Will ac Eileen, a oedd wedi dathlu eu Pen-blwydd Priodas Aur yn ddiweddar.
Mae'r cyfarfod nesaf ar Hydref 13eg yn Yr Hen Ysgol, gan fod gan ein siaradwr arfaethedig broblemau iechyd difrifol, bydd newid i'r hyn a restrir yn ein cerdyn rhaglen.

Swyddogion ar gyfer 2025 yw.

Cadeirydd – Diana Vaughan Thomas;

Is-gadeirydd - Jeff West;

Ysgrifennydd - Mark Cole;

Trysorydd - Brenda James;

Archwilydd - Adrian Charlton.

Diolchwn i'r aelodau am eu teyrngarwch ac edrychwn ymlaen at eich cwmni eto yn ein cyfarfod nesaf.